Neden ‘Tr’abzon ?

Yaygın yanılgının tersine, Türkçe’de iki ünsüz yan yana gelebilir. Ancak bu ünsüzlerin sözcük sonunda veya içinde olması gerekir. Sözcük başında iki ünsüz yan yana gelemez. Yani bu mantıkla bakıldığında Karadeniz Bölgemizin önemli şehirlerinden biri olan Trabzon’un etimolojik kökeninin farklı dilde aile gruplarından çağrışarak günümüze kadar geldiğini söyleyebiliriz. Peki bu etkileşimin süreçsel geçmişi hangi boyutlara dayanıyor ve bu konuda süregelen araştırmaların ortaya çıkardıkları tezler bize ne gösteriyor ?

İlginçtir ki Trabzon isminin kaynağı konusunda bugüne kadar değişik görüşler ortaya atılmıştır. Tarihçiler, seyyahlar, yazarlar, araştırmacılar arasında ihtilaf mevcut olup ittifaken ortak bir görüş ortaya çıkmamıştır. Bilinen tarihi gerçeklikler üzerinden yürütülen birbirinden farklı etimolojik değerlendirmeler mevcut.

Trabzon’a ilk çağda “Trapezus, Trapeza” deniliyordu. Söz konusu olan kelimelerden “Trapeza” Yunanca’dan gelmekte olup,eski Yunanca’da “dikdörtgen biçiminde masa ya da sofra” anlamına gelir. Anlatıldığına göre Miletliler, yöreye ilk geldiklerinde önlerinde gördükleri “üzeri düz masa ya da sofra” biçimindeki taşlardan esinlenip şehre bu ismi vermişlerdir. Tabi bunun öne sürülen savlardan ilki olduğunu söylemeliyim.

Kimilerine göre ise Trabzon’un adı “Tiberon- Tibaron” sözcüklerinden gelmiştir. Bu tezi savunanlar görüşlerini ,Trabzon adının Arap tarihlerinde “Tibarende, Tibarite, Trabende, Trabzende” biçimlerinde yazılmasına dayandırmışlardır.

Ünlü Türk Seyyahı Evliya Çelebi ise, seyahatnamesinin Trabzon ile ilgili olan kısımlarında Trabzon’un adının “Turâb-ı Zen” yani “kadın sesi” ve “Târab-ı Efzun” yani bugünki anlamıyla büyülü toprak’tan geldiğini yazmaktadır.

Trabzon isminin, Tirablar’ın ülkesi manasına gelen “Trab” ve “Zon” isimlerinden kaynaklandığını ortaya koyan bilgiler de fazlaca rastlanan kaynaklardandır. Söz konusu “Trab” Orta Asyalı Türk Boyu’nun adıdır. Zon ise bir yer ekidir. “Trab” Türk Boyu, mekanlaştıktan sonra bu yeni mekanın adı “Trabzon” olmuştur. “Trapez-üs” kelimesi ise “spor ülkesi” demektir. Söz konusu spor ülkesi tabiri ise, çok sportmen ve cengaver oldukları iddia edilen “Trab” Türklerine aittir.

Araştırmacılar arasında bir başka görüşü olan kişi ise Alman Arkeoloji Bilgini Falmerayer’dir. Trabzon târihini teferruatlı olarak inceler. Alman bilgini Falmerayer, târihî vesikalara dayanarak Trabzon’u Orta Asya’dan gelen Türk kavimlerinden Turanlara bağlı “Tibarenler”in kurduğunu ifâde eder. Falmerayer’e göre Tibarenler bu bölgenin ilk sâkinleri Elizonlarla kaynaşmış ve gelişen şehir “Tibaren-Elizon” ismini almıştır. Zamanla “Tirenbun” sonra da “Trabzon” olan bu ismin menşei “Tibaren-Elizon”ların yaşadığı şehir isminden gelmiştir.

Trabzon şehrine halk arasında “Aşağı Batum” da denilmiştir. Aynı zamanda “Lezki ve ya Lezgi” diyenler de vardır ki, Denizciler şehri anlamına gelmektedir.

Trabzon’a takılan isimlerden “Hurşid Âbad” Farsça, “Tarab-ı Efzun” Arapça, “Trapez” ve “Trapeza” Yunanca, Trabzon adı ise her ne kadar dil bilgisi kurallarında tersi iddia edilse de Türkçe olarak görülmektedir.

Şehrin etimolojik kökeni de hemen hemen diğer illerimiz gibi adını tarihine borçludur. Üzerinde yaşadığımız topraklarda süregelmiş farklılıklar tabloda ayrı birer renk olmuşlar ve resmi ortaya çıkarmışlardır. Tıpkı mozaik gibi bir toplum yapısından bugüne kadar gelen toplumumuzun farklı seslerden, ortak yapıda birleştiğinin kanıtı ise bugün şehirlerimizin isminde bile gözükmekte. Ancak bu makaleyi yazmama sebep olan bir diğer farklılık ise kabul edilen Trabzon isminin karar verilmiş dil kuralları ile çelişmesinden gelmektedir. Bu da her ne kadar ilginç olsa da bir o kadar da ironiktir.

Osman Birinci